Pangerten Gugon Tuhon
Gugon Tuhon menika salah satunggaling kabudayaan jawi
kang wujud pitutur luhur lan panyuwarane mawi lisan, nanging bisa wujud menapa
kemawon. Gugon tuhon kathah kang wujud pitutur para tiyang sepuh marang
putra-putrinipun. Biasane ngandhut bab kepercayaan wong jawa marang sawenehing
perkara kang mboten saged tinemu nenalar.
Tumrape wong jawa kang percaya utawa ngandel tansah duwe
rasa was sumelang menawa ora bisa nyranani utawa nyembadani perkara kang
dianggep mbebayani iku. Kathah ingkang nggadhahi pamanggih ingkang beda babagan
gugon tuhon kemawon wujudipun werna-werna.
Jenising gugon tuhon ugi mboten namung satunggal, bisa
saged wujud tembang, parikan, geguritan, lan ugi pitutur-pitutur kemawon.
Wonten ing masyarakat jawa nyawisaken bilih etika dipundadosaken salah
satunggaling tonggak menawi tiyang jawi saged dipunwastani wong jawa ingkang
satuhu utawi tenan wong jawa. Ingkang dados tandha bilih wong jawa mangertosi
punapa babagan etika jawa. Wujude etika menika salah satunggaling kabudayaan
ingkang sampun dipunajaraken dhumateng anak putu mawi cara punapa kemawon,
yaiku saged wujud cerita, peninggalan, tembang, lan lia-liane. Nah kangge
paring wulangan babagan etika jawa kuwi para tiyang sepuh ngagem gugon tuhon
sebagai perantarane.
Gugon tuhon ingkang asring dipunsebat pamali niki yakuwe
dipunturunaken saking tiyang sepuh marang putra-putrine utawa saking para guru
marang para murid-muride. Gugon tuhon iku wujud pitutur kang mboten pantes
menawi dipunlakoni wonten ing gesang bebrayan, ugi saged dadosaken cilaka
dhumateng sinten mawon kang nglanggar wewarah saking pitutur gugon tuhon
menika. Awit saking menika para putra kedah nyingkiri punapa ingkang sampun
diparengaken wonten ing gugon tuhon menika, nggih kadang ugi mboten saged
dipunnalar pikiran dheweke.
Gugon tuhon utawi wewarah menika kathah ingkang
dipunparingaken dhumateng para putra mawi langsung lisan utawi pitutur kemawon,
saged awujud cerita, legenda, tembang, ugi punapa kemawon. Meski kathah cariyos
utawi pitutur ingkang mboten masuk akal, nanging menika salah satunggaling
wuujud kearifan lokal ingkang perlu dipunlestarikaken.
Dene tembung gugon tuhon asale saka tembung Gugu, dene
Tuhon asale saka tembung Tuhu. Bilih gugon tuhon menika kedah disingkiri kanthi
satuhu. Sinten mawon ingkang mboten sarujuk kaliyan wewarah menika, bakalan
saged nemu cilaka. Katha sanget wonten ing masyarakat jawi menika ingkang
gunanipun kagem cariyos pitutur babagan etika tiyang jawi wonten ing gesang
bebrayan.
Jenising Gugon Tuhon
Gugon tuhon diperang dadi 3, yaiku Gugon Tuhon Salugu,
Gugon Tuhon Isi Wasita Sinandi, lan Gugon Tuhon Klebu Wewaler.
a. Gugon Tuhon Salugu
Bocah utawa kang dadi paragane Bathara Kala. Manut cerita
dongeng yaiku bocah sukerta, lan manut kepercayaan biasane waluya lan lestari
uripe. Kudu diruwat saran yakuwe ditanggapake wayang lakon “Amurwa Kala”.
b. Gugon Tuhon Isi Wasita Sinandi
Pitutur kang ora dilairake kanthi melok utawa
dikandhakake kanthi semestine. Sing akeh nganggo tembung ora ilok, kang
satemene ora becik.
Tuladha :
- “Aja ngidoni sumur, mundhak suwing lambene”. Tegese ido (liur) kang tiba ing sumur bisa njalari regede banyu, luwih-luwih idone wong kang duwe penyakit menular.
- “Aja nglungguhi bantal, mundhak wudunen”. Bantal kuwi kangge alas sirah, umpamane digawe alas bok*ng mesthi saru utawa ora becik.
c. Gugon Tuhon Klebu Wewaler
Yaiku kalebu wewaler saka sabdane utawa pangandhikane luluhur/wong kang dadi bakal ing babagan iku.
Tuladha : Wong ing Banyumas ora kena lunga dina Setu
Paing. Wong-wong ing Banyumas manggih cilaka nalika tindhakan ing dina Setu
Paing.
Wonten kathah wujudipun gugon tuhon, salah satunggaling
wujud cariyos gugon tuhon masyarakat ingkang mboten pareng tindhakan mawi Setu Paing.
Gugon tuhon menika saking Adipati Banyumas ingkang kalah wonten ing perang
pajang ing dinten Setu Paing. Wonten ing tradisi Jawa, bilih sedanipun leluhur
menika dados dinten sangaran utawi kedah dipunsingkiri kagem ngawontenaken
hajat punapa kemawon. Bilih sakderengipun Adipati Banyumas seda,
panjenenganipun pareng wewaler yaiku “ora kena lunga ing dina Setu Paing lan
ora kena mangan daging angsa. Wewaler menika yakuwe salah satunggaling gugon
tuhon ingkang digugu dening masyarakat Banyumas ngantos dinten menika.
EmoticonEmoticon